بسم الله الرحمن الرحیم

پیش از این چندبار به کتاب گرانسنگ انسان ۲۵۰ ساله اشاره کردیم و گفتیم که در این کتاب یک خط ثابت برای مبارزه ی ایمه علیهم السلام ترسیم می شود و روش های مختلفی که هر امام بنابر شرایط و رسالت خود به کار می گرفته اند بنابر همین خط ثابت مبارزه توضیح داده می شود. راهکار بسیار جالبی که بسیاری از سوالات را در خصوص نحوه ی عملکرد امامان در طول تاریخ ۲۵۰ ساله ی امامت خود \اسخ می دهد و درکی عمیق تر از سیره ی ایمه علیهم السلام به دست می دهد.

با توجه به ایام ولادت امام رضا علیه السلام به یکی از سوالات فراگیر در خصوص زندگی امام می پردازیم و آن مسیله ی ولایت عهدی امام است. امری بدیع در رفتار خلفا با امامان عزیز ما که شاید سوال برانگیز باشد که انگیزه ی مامون از این کار چه بوده است. در فصلی از کتاب که به سیره ی امام رضا علیه السلام می پردازد شرایط زمان ولایت عهدی بیان شده و انگیزه های مامون و نقشه ی به حق زیرکانه ی او نیز توضیح داده شده است . سپس عملکرد امام رضا علیه السلام در برخورد با این نقشه و خنثی کردن آن شرح داده شده است. در این مطلب تلاش میکنیم این بررسی تاریخی جالب را به شکل خلاصه بیان کنیم

هنگامی که مامون در سال ۱۹۸ از جنگ قدرت با امین فراغت یافت و خلافت بی منازع را به دست آورد، یکی از اولین تدابیر او حل مشکل علویان و مبارزات تشیع بود. او برای این منظور،‌ تجربه ی همه ی خلفای پیشین خود را پیش چشم داشت که نشان از ناتوانی این خلفا از مبارزه و مقابله با مبارزات تشیع داشت. راهکار مامون متفاوت با پیشینیان خود بود، وی به جای دشمنی و کینه ورزی و ایجاد محدودیت های مختلف مانند خلفای قبل، ولایت عهدی را به امام رضا علیه السلام واگذار کرد. اما اهداف اصلی مامون از این کار چه بود؟

- اولین و مهم ترین آن، تبدیل صحنه ی مبارزات حاد انقلابی شیعیان به عرصه ی فعالیت سیاسی آرام و بی خطر بود. مبارزات شیعیان در پوشش تقیه و با بهره مندی از دو عامل نفوذ مهم موفقیت روزافزونی داشتند. این دو عامل مهم مظلومیت و قداست بود. مامون قصد داشت با این نقشه ی خود این دو عامل را از مبارزات شیعیان جدا کند. چرا که مبارزه ای که رهبرش در راس قدرت باشد دیگر مظلوم نیست و احتمالا خیلی هم نمی تواند مقدس باقی بماند.

- دومین هدف خطا دانستن ادعای همیشگی شیعیان مبنی بر غصبی بودن خلافت های اموی و عباسی بود. چرا که اگر امام رضا ولایتعهدی خلافت مامون را می \ذیرفتند در واقع مهر تایید بود بر درستی این خلافت و در نتیجه خلافت های قبلی و یکی از مهم ترین عقاید شیعیان باطل شمرده می شد. همچنین ادعای شیعیان مبنی بر زهد و بی اعتنایی امامانشان به دنیا نیز زیر سوال می رفت و چنین وانمود می شد که امام رضا علیه السلام تنها در زمان نبود شرایط برای خلافت زهد ورزیده اند و به محض فراهم آمدن امکانات مشتاقانه استقبال کرده اند.

- سوم اینکه مامون با این کار امام ار در کنترل همیشگی دستگاههای حکومتی خود قرار می داد و علاوه بر امام می توانست تمام بزرگان و متنفذان شیعه را نیز تحت سیطره ی خود درآورد.

- چهارم اینکه امام را که یک عنصر مردمی و قبله ی امیدها و مرجع سوالات و شکایات مردم بود از مردم جدا می کرد و میان او و عواطف مردم فاصله می انداخت.

- هدف پنجم کسب اعتبار معنوی برای خود بود،‌چه آنکه در آن زمان با انتخاب فرزند پیامبر خدا به ولایت عهدی خود می توانست برای خود اعتبار و آبرو بخرد.

- ششم آنکه مامون گمان می کرد با این کار امام را به توجیه گر حکومت خود بدل می سازد و زمانی که فردی در حد علمی و تقوایی امام حوادث خلافت را توجیه کند کس دیگری را یارای مخالفت نیست.

علاوه بر اینها اهداف دیگری نیز می توان برای مامون متصور دانست و مجموع این اهداف پیچیدگی و عمیق بودن نقشه ی مامون را آشکار می سازد. و به همین سبب هیچ یک از نزدیکان مامون نیز از دلایل کار او خبر نداشتند.

حال بببینیم رفتار امام علیه السلام در برابر این سیاست پیچیده چه بود:

- هنگامی که امام را از مدینه به خراسان دعوت کردند،‌ آن حضرت فضای مدینه را از کراهت و نارضایتی خود پر کرد. امام بدبینی خود نسبت به مامون را با هر زبان ممکن به گوش همگان رساند. در وداع با حرم پیامبر،‌ در وداع با خانوادهُ‌در طواف کعبه برای وداع،‌ در گفتار و رفتار و زبان دعا و اشک امام بر همه ثابت شد که این سفر، سفر مرگ حضرت است. و دل همه از کینه ی مامون لبریز شد.

- هنگامی که در مرو پیشنهاد ولایتعهدی حضرت مطرح شد، ایشان به شدت استنکاف ورزیدند و تا زمانی که مامون صریحا ایشان را تهدید به قتل نکرد آن را نپذیرفتند. این مطلب همه جا پیچید که علی ابن موسی الرضا ولیعهدی و پیش از آن خلافت را که مامون با اصرار به ایشان پیشنهاد کرده نپذیرفته اند. خود امام نیز در هر فرصتی اجباری بودن این منصب را به گوش همه میرساندند و از تهدید به قتل شدنشان حکایت می کردند.

- امام رضا علیه السلام خلافت را تنها به این شرط پذیرفتند که در هیچ یک از شیون حکومت دخالت نکنند. مامون در شروع کار شرط را پذیرفت اما قصد داشت بعدا آرام آرام امام را به صحنه ی سیاست بکشاند. چرا که تحقق این شرط عمده اهداف مامون از این کار را نقش بر آب می کرد.

امام علیه السلام در همان حال که نام ولیعهد داشتند چهره ی مخالف حکومت به خود می گرفتند و هیچ کاری به کار خلافت نداشتند.

- بهره برداری اصلی امام از این ماجرا بسیار مهمتر از اینها بود. ایشان با قبول ولایتعهدی دست به حرکتی زدند که در تاریخ زندگی امام پس از پایان خلافت اهل بیت در سال چهلم هجری تا آن روز و تا \یان دوران خلافت بی نظیر بوده است و آن برملا کردن داعیه ی امامت شیعی در سطح گسترده ی جهان اسلام و دردیدن پرده ی غلیظ تقیه بود. تریبون عظیم خلافت در اختیار امام قرار داشت و ایشان از این طریق سخنانی را که ۱۵۰ سال جز در خفا و تقیه گفته نشده بود را با صدای بلند فریاد کردند.

- برخلاف نقشه ی مامون نه تنها طرفداران تشیع از سوی امام به سکوت و سازش دعوت نشدند بلکه قراین حاکی از آن است که وضع جدید موجب دلگرمی آنها و مورد احترام قرار گرفتن آنها بر خلاف دوره های قبل است .

در این مطلب نگاه خلاصه ای داشتیم بر اهداف مامون از طرح مسیله ی ولایتعهدی و رفتار امام رضا علیه السلام در برابر این نقشه ی پیچیده .

میلاد با سعادت حضرتش را خدمت تمامی شیعیان و محبین حضرت تبریک و تهنیت عرض میکنیم